MỘT CHẶNG ĐƯỜNG LỊCH SỬ

MỘT CHẶNG ĐƯỜNG LỊCH SỬ

I

Nhiều nhà văn Việt Nam hiện đại sống và làm việc gần như trong suốt thế kỷ XX , có thể nói là cuộc đời của họ vắt ngang cả một thế kỷ văn chương : Nguyễn Công Hoan 1903 -1977 ,Tú Mỡ 1900 -1976 , Hoài Thanh 1909 – 1982 , Nguyễn Tuân 1910 -1987 , Xuân Diệu 1916 – 1985 ...
So với những nhà văn ấy , Tô Hoài ( sinh năm 1920 ) xuất hiện trên văn đàn có phần muộn hơn , nhưng ngay từ những năm bốn mươi , ông vẫn kịp viết ra hàng loạt tác phẩm như Dế mèn phiêu lưu ký , Quê người , Cỏ dại ... khiến cho các nhà nghiên cứu văn học không thể không nhắc nhở đến tên tuổi ông mỗi khi nhắc đến cái thuở gọi là văn học tiền chiến . Từ sau 1945 , mạch sáng tác của ông giữ được liên tục , dù giữa núi rừng Việt Bắc hay hoà bình trở về Hà Nội , sách ông vẫn in ra đều đều . Cho tới những năm chín mươi , tức là khi đã ngoài bảy mươi , ngoài số sách cũ được tái bản , Tô Hoài còn cho in các tập hồi ký Cát bụi chân ai, Chiều chiều . Sự có mặt của những cuốn hồi ký này ,cùng là vô số bài báo mà ông vẫn viết cũng như các hoạt động xã hôi mà ông tham gia khiến cho người ta cảm thấy Tô Hoài luôn luôn hiện diện và là một tiếng nói một bộ phận không thể thiếu trong đời sống văn học đương thời . Vào những ngày này , Tô Hoài đã qua cái tuổi mà dân gian gọi là thượng thọ . Trong vẻ bình thản của tuổi già , ông vẫn gắng viết và dành nhiều thì giờ hơn cho việc suy nghĩ chiêm nghiệm đời sống .

II

Nghĩ tới Tô Hoài , người ta nhớ ngay tới một vùng đất mà ngay từ khi mới đến với nghề văn ông đã trở đi trở lại với nó, đã viết về mọi mặt sinh hoạt ở đó kỹ càng tỉ mỉ . Đó là vùng đất phía bắc thành phố mạn gần chợ Bưởi , với mấy làng nghề như Yên Thái làm giấy , Trích Sài Bái Ân nổi tiếng trong nghề dệt lĩnh ...
Với Tô Hoài , làng Nghĩa Đô tuy chỉ là quê mẹ song đấy là nơi ông lớn lên . Ngôi nhà của ông ngoại . Những cây hồng bì dậu cúc tần . Tiếng kẽo kẹt của khung cửi bên hàng xóm , tiếng rao xa xôi của bà bán kẹo mạch nha ...Tất cả những cái đó làm nên một tuổi thơ đầy ấn tượng mà mỗi lần có dịp về quê ông hai ông bà ( bà Tô Hoài cũng là người làng ) thường cùng nhau ôn lại với những cảm giác vui buồn lẫn lộn .
Từ thưở nào đến giờ những làng xóm này những cuộc đời này chưa một lần được miêu tả trong văn học . Thời xưa , người ta chỉ biết đến những câu ca dao hoặc một ít truyện nôm ở đó con người soi mãi mới thấy bóng mình . Chỉ từ đầu thế kỷ XX , với việc xã hội sống theo nếp hiện đại , và chữ quốc ngữ được dạy thay cho chữ nho, sách báo quốc ngữ trở nên phổ biến , thì mọi mặt đời sống mới bắt đầu được chụp hình lại được khắc hoạ như vốn có trong thực tế . Truyện ngắn truyện dài của Tô Hoài cũng như nhiều tác phẩm của các nhà văn đương thời đã trở thành những tài liệu xã hội học có giá trị.
Điều Tô Hoài có thể tự hào là khung cảnh quê hương qua những trang viết của ông đã trở thành bất tử .

.... Cũ kỹ xù xì nhưng chắc chắn , những bức tường như thế này như tượng trưng cho cuộc sống trầm tĩnh mà lắm nỗi đa đoan của cả một vùng quê ngoại thành . Cả cuộc đời một nhà văn tưởng như tìm mãi viết mãi mà không bao giờ nói hết được những bí mật chất chứa trong đó .




III

Bên cạnh các làng xóm ngoại thành Hà Nội , nếu cần nói tới một vùng đất nữa trở thành đề tài thường xuyên trong các trang sách của Tô Hoài thì đó là vùng miền núi Tây Bắc Việt Bắc . Chúng ta biết rằng ngay từ trước 1945 nhà văn này đã có chân trong văn hoá cứu quốc , một tổ chức thành viên của Mặt trận Việt minh chuẩn bị cho Cách mạng tháng tám . Những năm tháng ngay sau Cách mạng, Tô Hoài trở thành phóng viên của báo Cứu quốc và khi nổ ra cuộc toàn quốc kháng chiến ông đã cùng với anh em trong toà soan di chuyễn cơ quan lên Bắc Cạn lo ra báo tiếp tục .
Có thể nói việc viết về miền núi sớm được Tô Hoài đảm nhận xem như một công tác được Cách mạng giao phó .
Nhưng đứng ở góc độ một nhà văn thì viết về miền núi cũng là một công việc mà Tô Hoài sớm tìm thấy niềm hứng thú . Khi đã xác định cho mình cái lẽ sống lâu dài với trang sách , cầm bút như một nghề nghiệp , ông muốn chứng tỏ rằng ở đâu mình cũng viết được . Ai đó từng nói lý do tồn tại của một ngòi bút nhiều khi chỉ đơn giản là ở chỗ ngòi bút ấy lạ hoá đời sống tức biết nhìn chung quanh bằng cai nhìn mới mẻ như người ta mới trông thấy lần đầu ,và Tô Hoài chính là một minh chứng cho nhận xét này . Càng đến với những vùng đất lạ , lòng ham sống ham để ý quan sát ở ông càng được huy động một cách ráo riết . Tấm vải thô hiện dần lên bên khung cửi thân yêu mà người phụ nữ miền núi đang ngồi dệt . Chiếc mõ trâu ngẫu nhiên cầm trên tay . Những bước chân uyển chuyển trong một đêm xoè . Niềm say sưa mà mọi người cùng chia sẻ khi ngồi trước vò rượu cần ...Tất cả , tất cả đều là những đối tượng được trí nhớ ông ghi nhớ cẩn thận để sẽ có lúc , bằng sự sinh động của ngôn ngữ , diễn tả chúng trên trang giấy .
Khi bước chân trên những con đường vắng vẻ của đồi núi hay từ khung cửa nhìn ra làng bản xa xăm , trong tâm trí ông thức dạy bao suy nghĩ về cuộc sống tự nhiên của con người . Nếu trước đây từ cuộc sống của người thợ dệt trong Quê người , Xóm giếng đên cuộc sống của mấy chú ngan con gà trống ri đôi chuột bạch trong O chuột -- ông đã phác hoạ người và cảnh vùng quê Nghĩa Đô với đủ vẻ tiêu điều tan nát thì nay qua những Triệu Văn Khìn ,Vừ A Dính , Kim Đồng ,cô Ính, anh Sạ ,vợ chồng A Phủ ... ông tìm thấy và muốn làm lây truyền sang bạn đọc những khao khát cháy bỏng trong con người một thời : tháo gỡ hết mọi ách áp bức , làm lại cuộc đời .


IV

Mặc dù bị hạn chế bởi bút pháp ước lệ và tượng trưng của văn học trung đại phương Đông song trong các thế kỷ trước , Thăng Long Hà Nội đã được nói tới trong tác phẩm của các nhà văn nổi tiếng : Phạm Đình Hổ có Vũ trung tuỳ bút ,Hải Thượng Lãn ông Lê Hữu Trác có Ký sự lên kinh ,cả Nguyễn Du cũng có bài thơ nổi tiếng nói về người gảy đàn ở đất Thăng Long .
Bươc sang thế kỷ XX , Hà Nội càng hay được nói tới một cách trực tiếp và nhiều vẻ .Qua những trang sách của Thạch Lam Nguyễn Tuân Vũ Bằng chúng ta được biết có một Hà Nội tài hoa lịch lãm cũng như qua Nguyễn Huy Tưởng chúng ta sống lại nhiều giây phút hào hùng của Thủ đô lịch sử . Tô Hoài đóng góp ở cái phần khác . Hà Nội trong ông hiện ra với tất cả cái vẻ bình thường của một nơi kẻ chợ , tuy không phải vì thế mà mất đi vẻ thơ mộng đáng yêu .
Ta cũng không nên quên rằng làng quê Tô Hoài là một vùng có truyền thống văn hoá lâu đời . Trên những trang sách của ông , Hà Nội có hiện ra với nhiều đình chùa hội hè , những phong tục độc đáo và thú vị , những chợ búa cầu quán rêu phong ... thì cũng là điều dễ hiểu .
Hà Nội vừa cổ kính vừa năng động , qua một thế kỷ Hà Nội từng hiện ra với hàng trăm bộ mặt khác nhau và ngòi bút Tô Hoài như cũng bươn bả để tìm cách theo kịp cuộc sống vùn vụt thay đổi của thành phố . Trước sau riêng về Hà Nội ông đã có tới cả chục tập sách. Và nếu như có dịp đặt chúng bên nhau người ta sẽ nhận ra một nét đặc biệt trong tình yêu của nhà văn này với vùng đất thân yêu của mình : ông đã để tâm tìm hiểu suy nghĩ không chỉ về Hà Nội hôm nay mà cả Hà Nội trong nhiều giai đoạn lịch sử.
Hà Nội thời người Pháp mới sang và những người dân ở các làng xóm ven thị tập hợp nhau lại để chống xâm lược : Quê nhà
Hà Nội thời Pháp thuộc đời sống ổn định mà cũng là đang tàn lụi : Quê người
Hà Nội những năm chuẩn bị Cách mạng tháng tám : Mười năm
Hà Nội những năm sau hoà bình 1954 : Những ngõ phố ,người đường phố
Hà Nội thời chống Mỹ : Chiều chiều
Hà Nội những năm từ sau 1985 : các truyện ngăn như Tình tình gió bay , Người một mình ...
Tưởng như còn viết ông còn khơi ra được những tầng đất trầm tích nằm sâu trong lòng Hà Nội .


V

Sự lịch lãm từng trải vốn là một yêu cầu có tính chất sinh tử thường được đặt ra với mọi người viết văn và Tô Hoài rât hiểu điều này .
Trong giới cầm bút thời nay ông nổi tiếng là một người đi nhiều .
Lúc trẻ đã ham đi , về già vẫn ham hố muốn đi , ông từng để lại dấu chân trên đủ mọi miền đất nước .
Để rồi , sau những chuyến đi ấy ông lại trở về với thành phố thân yêu của mình .
Hai ba chục năm trước , thuở Tô Hoài còn gọi là trẻ , và vỉa hè Hà Nội còn rộng rãi đủ chỗ cho người đi lại ,Tô Hoài ( cũng như Nguyễn Tuân đã quá cố ) thường thích đi bộ . Trầm tĩnh và tự nhiên , con người ông như lẫn đi giữa dòng người xuôi ngược .
Trong lòng Hà Nội , Tô Hoài sống với gia đình bè bạn . Cũng trong lòng Hà Nội , Tô Hoài trở về với cái giới sáng tác mà ông tự xem như một thành viên tích cực . Nhà văn này thuộc diện chơi rộng , bạn chuyện của ông thuộc đủ các ngành nghệ thuật khác nhau.
Không có gì lạ nếu như trong số đồng nghiệp , người này thích văn ông người kia chê ông nhiều phen sa vào vụn vặt tầm thường , một người khác nữa không phục ông ở cái sự làm hàng , ai đặt cái gì cũng viết và cho rằng như thế có hại cho văn chương ... Nhưng hầu như ai cũng phải công nhận đây là một ngòi bút tân tuỵ , một người sống trong nghề tự nhiên , như con cá bơi trong nước , hơn nữa lại có quan niệm riêng và tự tin sống theo cái cách mà mình đã chọn .
Khi ngồi với nhau, nhiều nhà văn ở ta thích khoe rằng mình viết theo cảm hứng và ngầm tỏ ý chê bai những ai chăm chỉ cần cù . Từ cách làm việc của Tô Hoài --- người vốn lớn lên ở một làng làm nghề dệt --- người ta thấy toát ra một điều : làm được người thợ thủ công trên trang giấy cũng thú vị lắm . Vả chăng cùng với sự viết , Tô Hoài thường còn tự nguyện khoác lên mình đủ thứ chức vụ trong Hội nhà văn cũng như có mặt trong nhiều hoạt động xã hội khác . Vả chăng trong lúc ấy Tô Hoài vẫn chơi vẫn hưởng thụ chẳng kém một ai . Đúng hơn có lẽ nên nói ở nhà văn này có cả một quan niệm rộng rãi về sự làm người , và ông đủ sức sống hết mình theo cái quan niệm mà ông tin tưởng .

VI

Trong hơn sáu mươi năm miệt mài sáng tạo , Tô Hoài bao giờ cũng dành một phần công sức và tâm huyết viết cho thiếu nhi. Ông đã viết loại sách này từ khi mới mười tám đôi mươi vừa bước vào nghề ( Dế mèn phiêu lưu ký , Võ sĩ bọ ngựa ), khi làm phóng viên báo Cứu quốc và theo bộ đội vào giải phóng Tây bắc ( Hoa sơn, Chiếc xe bí mật ) , khi về Hà Nội trong nhiều năm đảm nhận công việc phó tổng thư ký Hội nhà văn ( Đảo hoang , Nhà Chử ) và khi đã sang tuổi tám mươi ( một trăm truyện cổ tích ).
Có thể nhìn vào mảng sách viết cho thiếu nhi này để thấy một quan niệm nghề nghiệp của Tô Hoài : Ông không chê những việc nhỏ nhặt . Từng là tác giả của những bộ sách vài trăm trang song ông vẫn sẵn sàng đứng tên sau những tập sách mỏng mười lăm hai chục trang hoặc sẵn sàng viết lời cho những cuốn truyện tranh mỏng mảnh .
Thời trung đại ,trong tâm trí những người cầm bút ở ta, viết cho thiếu nhi chưa thành một đầu việc . Bộ phận văn học này chỉ ra đời trong lòng xã hội hiện đại nghĩa là từ đầu thế kỷ XX trở đi , để rồi nhanh chóng thu hút được đóng góp dù ít dù nhiều nhưng đã là có của nhiều cây bút hàng đầu trong văn học Việt Nam ...Trong đội ngũ khá đông đảo này , Tô Hoài thuộc loại viết nhiều nhất và trong một số trường hợp đã đạt tới trình độ có thể nói là bất tử như trường hợp cuốn Dế mèn phiêu lưu ký đã được dịch ra nhiều thứ tiếng. Nhà văn thường nhắc lại với bạn đọc nhỏ tuổi cũng như con cháu trong nhà : ở đây viết về giống vật mà thực ra là ông viết về con người với những mơ ước lành mạnh và sự học hỏi thường xuyên trên đường đời . Dế mèn sống mãi vì những tư tưởng nhân bản mà tác giả muốn thấm nhuần trong lòng mỗi bạn đọc ít tuổi cũng như nhiều tuổi .



VII

Những người có dịp cùng làm việc với Tô Hoài đều biết rằng nhà văn này thường có một vẻ ngoài chậm rải , từ tốn . Tuy không đưa nghề chơi lên trình độ một công việc thiêng liêng như Nguyễn Tuân , song cũng có những lúc ông trầm ngâm bên một chén ruợu hoặc nhẩn nha bên một lồng chim ...Cả những lúc trở về tập bản thảo hoặc đánh bạn với những bộ sách dày cộp ông vẫn có vẻ thản nhiên như không .
Ây thế nhưng đó là cái vẻ bề ngoài . Trên một trăm năm mươi đầu sách đã in và hàng ngàn bài báo đã viết làm chứng cho năng suất làm việc ghê gớm của ông . Lại như bạn bầu với sách vở , cái việc nhiều người cầm bút thời nay ngại ngần thì ông không bao giờ sao nhãng , trong giới nhiều người đã biết rằng đây là một trong số ít nhà văn thượng vàng hạ cám cái gì cũng đọc . Ham đi ham sống thế nào thì sự đọc của Tô Hoài cũng quyết liệt như vậy . Đọc đến đâu tiêu hoá ngay đến đấy . Ông thường nhận viết các bài điểm sách ngắn để ghi nhận luôn những điều đã thu hoạch được cùng những nhận xét khi đọc .


VIII

Nhìn cái vẻ chăm chú của Tô Hoài khi tập theo những động tác thể dục cũng như khi lắng nghe một bản tin , người ta không khỏi kinh ngạc không ngờ một người đã ngoài tám mươi mà còn dẻo dai bền bỉ làm sao ! Song Tô Hoài là thế . Từ những trang viết thuở mười tám đôi mươi , nhà văn này đã có một giọng văn khá già dặn , ngược lại đến nay sau hơn sáu chục năm làm nghề ,ông vẫn khiến cho người ta kính phục bởi trong chừng mực nào đó còn giữ được khả năng ngạc nhiên cùng là cái nhìn mới mẻ và tươi tắn của tuổi trẻ . Trong ông hội tụ những phẩm chất khác nhau đôi khi là trái ngược nhau : say mê đấy mà cũng tỉnh táo ngay đấy , tinh nhanh đáo để trong nhận xét song lại cũng rộng rãi trong cách nhìn người . Bắt tay vào việc , ông vừa biết làm vừa biết nghỉ , biết học người khác nhưng biết giữ lấy cách làm riêng của mình . Không coi việc gì là thường nhưng lại không xem việc gì quá quan trọng , lối nhìn ấy đã thành một bản năng quy định cách cư xử của ông . Bên cạnh sự thiết thực rất trần tục , ông lại thường giữ được một thoáng hư vô nó khiến cho mọi việc với ông có được cái nhẹ nhõm và mau mắn nhiều người thấy thèm mà không học nổi . Trong chừng mực nào đó có thể mạnh dạn khái qúat rằng cách sống cách nghĩ của những kiểu người như Tô Hoài mang trong mình nó cả những cái hay cái dở mà cuộc sống khắc nghiệt đã bồi đắp nên cho mỗi người dân khắp vùng đồng bằng Bắc bộ mà họ sinh sống .


IX

Ở ta , viết văn chỉ mới được coi là một nghề nghiệp từ đầu thế kỷ XX ,tuy nhiên những người có cách hiểu đúng về nghề và thực sự là đã làm nghề trọn vẹn bền bỉ chưa phải là nhiều . Trong bối cảnh đó một sự hết lòng với nghề như Tô Hoài thật đáng ghi nhận . Luôn luôn ông có ý thức đặt cả đời mình vào việc cầm bút . Hoạt động của ông bao trùm trên một phạm vi rộng rãi , như người ta thường nói , mọi việc trong nghề từ A đến Z ông đều trải qua và có cách giải quyết của mình . Quen biết nhiều từng trải lắm quả thật có thể nói ông đã trở thành mộ cuốn từ điển sống của nghề văn .Qua các tác phẩm đã in của ông ,mãi mãi người ta còn tìm thấy hình ảnh con người một thời , với tất cả những lo toan hàng ngày , sự phấn đấu của chúng ta cùng là những khó khăn những hạn chế hoàn cảnh đã đặt ra mà không ai trong chúng ta vượt qua nổi .Thời gian sẽ sàng lọc để chọn ra những gì tinh hoa Tô Hoài đã viết từ đó làm giàu thêm cho văn học Việt Nam . Điều có thể chắc là các thế hệ sau trong khi giải quyết những vấn đề đặt ra trong việc làm người và làm nghề của mình, khi cần tìm hiểu lại quá khứ có thể trở lại với những tác phẩm của Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố Vũ Trọng Phụng , Nam Cao ... thì cũng có thể đọc lại Tô Hoài và đấy là điều chính tác giả của những Dế mèn phiêu lưu ký , Miền Tây, Cát bụi chân ai , Chiều chiều ... cũng hằng ao ước ./.
SỐ TRUY CẬP online