Năm 1995, Vương Trí Nhàn từ chối chân Trưởng ban văn học dịch của Hội Nhà văn nhưng ông lại nhận lời vào giảng phê bình văn học ở trường Viết văn Nguyễn Du (khoá V). Lớp hậu sinh mới cầm bút lúc đó rất thiếu kinh nghiệm sáng tác nhưng quá thừa sự kênh hiệu hợm hĩnh của cái danh nhà văn tương lai đã hỏi ông một cách không thương xót: "Những nhà văn có tài thường rất hận các nhà phê bình, thậm chí họ còn di chúc lại rằng nếu có chết thì xin được chôn cách xa mộ của các nhà phê bình. Tại sao vậy?". Trước kiểu đùa hiểm ác rất thiếu văn hoá như vậy vẫn thấy Vương Trí Nhàn bình tĩnh trả lời bằng một câu chuyện đầy sức thuyết phục: "Nhà văn Nguyễn Khải cũng đã có lần trị tôi thẳng cánh khi nói về công việc phê bình của tôi như vậy. Ông bảo tôi: mày chỉ đợc cái ngồi đây nghe tao nói rồi hóng hớt chứ biết gì? Tôi nói ngay: anh đừng lên mặt ban ơn cho tôi như vậy. Nếu nói chuyện với tôi anh không thấy thú vị hơn khi nói với người khác và nói chung là hoàn toàn vô lợi lộc, thì một người ích kỷ như anh sẽ không bao giờ chịu nói". Một câu trả lời đích đáng và Vương Trí Nhàn đã khẳng định sự cần thiết hiển nhiên của môn phê bình văn học trước tất cả những nhà văn hơi có máu hoang tưởng về tài năng của riêng mình. Đọc những trang phê bình của Vương Trí Nhàn (trong Cây bút đời người) nghe ông nói chuyện thì ai cũng phải công nhận rằng: Vương Trí Nhàn chỉ viết được những gì ông hiểu rất rõ, ông có trải nghiệm cá nhân và ông rất khách quan. Một nhận xét quá cao đối với nhà phê bình nhưng không quá cao trong trường hợp Vương Trí Nhàn. Có lẽ chính vì vậy mà những trang viết của ông rất giàu tư liệu sống. Ông không ngại "phê" những cây đa cây đề và luôn thể phê cả chính ông nữa. Đọc chân dung Xuân Diệu, ngoài những chi tiết văn học sử rất đáng tin cậy, chúng ta còn hiểu rõ hơn về khuyết tật con người chỉ qua một vài dòng ngoại đề trữ tình rất sâu, gần như một lời thống hối: "Nhưng còn một việc nữa làm cho Xuân Diệu chết đi sống lại- tôi đoán thế- do một ác ý, mà nhiều bạn bè của Xuân Quỳnh, trong đó có người viết bài này (VTN) xúi bẩy Xuân Quỳnh làm: đó là không chỉ gửi riêng lá thư (chê Xuân Diệu càng về già càng bất tài) cho Xuân Diệu, vì làm như thế có thể tạo cơ hội cho Xuân Diệu tránh đòn, tức là giấu biệt lá thư đi không cho ai biết. Mà muốn để Xuân Diệu thảm bại, Xuân Diệu gục ngã ngay trước mặt mọi người, Xuân Quỳnh sao lá thư này làm vài ba bản, gửi đi vài ba nơi cần thiết". Cha, có một nhà phê bình văn học nào của chúng ta viết được những dòng chữ trung thực và đa nghĩa đến như vậy. Giữa trang viết và cuộc đời, theo Vương Trí Nhàn là không có khoảng cách biệt. Những nhà phê bình khác gọi Xuân Diệu là ông hoàng thi ca, hoàng tử thi ca thì Vương Trí Nhàn vẽ nên chân dung một con người cần cù, chịu khó có công mài sắt có ngày nên kim. Rất yêu quý nhà văn Nguyễn Thanh Long nhưng Vương Trí Nhàn vẫn nhận xét chính xác: "Nhưng có bao giờ một ngòi bút chân chính thực sự yên lòng với mình? Ngoài những trang đã viết ra, cái di chúc lớn khác mà một nhà văn chân chính để lại thường là nỗi khắc khoải vì biết rằng còn bao công việc đáng lẽ phải làm, nhất là đáng lẽ mình phải viết khác kia mà tự khác đi làm sao nổi". Trò chuyện với Vương Trí Nhàn mới thấy ông am hiểu nhiều lĩnh vực của đời sống, rất nhiều điều tâm huyết ông chưa nói lên được qua những trang viết. Biết mười chỉ nên viết một, cuốn sách hay nhất là cuốn sắp được viết ra- ông thường nói vui như vậy. Chẳng hạn, ông nhận xét: "ở ta có một hiện tượng văn học rất lạ, lớp nhà văn sau kém hơn lớp nhà văn trước". Và ông chứng minh rất rõ ràng: trước kia chỉ có những bậc trí thức lớn mới viết văn như Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Đặng Trần Côn, Phan Huy Tự, Nguyễn Khuyến... Lớp sau đó là những nhà văn giáo viên tiểu học như Nam Cao, Xuân Diệu... còn bây giờ thì ai cũng viết văn được hết. Viết dễ quá vì họ không có kiến thức nền vững chắc, viết chiều lòng thị hiếu thời thượng trong khi mục đích của văn học là phải làm cho con người ta trở nên cao thượng hơn, xứng đáng với danh hiệu con người hơn. Ông xót xa cho cái tâm lý cào bằng, dễ thoả mãn của nhà văn chúng ta nhưng ông cũng bất lực trong việc xác định chuẩn văn học (công việc chính của nhà phê bình văn học). Không muốn nói tới những chuyện đau đầu như vậy, ông bảo: "Con người hiện đại chúng ta đang dẹt ra theo chiều ngang, thiếu mất chiều thẳng đứng, thật buồn!". ở ngoài đời Vương Trí Nhàn cũng thận trọng như vậy. Ông bảo ông may mắn có đuợc người vợ tảo tần buôn bán ở chợ Đồng Xuân nên không phải cố viết để sống. Ông có một ngôi nhà và mảnh vờn rộng 300m2 bên Gia Lâm để có thể ngồi yên tĩnh ngẫm nghĩ chuyện đời, chuyện văn. Khổ một nỗi, hàng xóm của ông nuôi lợn, nuôi gà vừa mất vệ sinh vừa gây ồn quá đỗi. Biết làm sao đợc, chuyện đời có bao giờ tách khỏi chuyện văn?
Quang Hải