BÙI HIỂN

NGHỀ NGHIỆP TRUYỆN NGẮN

Có những nhà văn viết truyện ngắn nổi tiếng, viết rất nhanh, nhiều, đều đặn, cung cấp đều bài cho báo hằng tuần. Có truyện hoàn thành trong một tối! Quen tay nghề? Cũng có một phần. Nhưng trước hết, đó là sự dồi dào tích lũy của bản thân nhà văn: dồi dào ý nghĩ nhận thức, cảm xúc, kết quả của sự quan sát chăm chú và có trách nhiệm trước cuộc sống. Mỗi truyện một sự việc, một tình huống, vẽ lên một nhân vật chính. Cộng lại sự việc nhiều mặt, nhiều vẻ, các nhân vật cũng vậy và thuộc nhiều tầng lớp khác nhau. Nhưng soát lại mà xem, tất cả các sự việc, các con người ấy đều được một thứ ánh sáng duy nhất dội lên, được biểu hiện dưới một góc độ nhìn nhất quán. Chứng tỏ tác giả, qua nghiên cứu cuộc sống, dần dà đã tạo cho mình một thế giới hoàn chỉnh, từ đó, nhìn ra các con người, các sự vật liền bật lên nhạy bén ý nghĩ, nhận định tình cảm yêu ghét, đồng thời cũng nảy sinh đề tài, nhân vật (tất cả nhũng cái này quấn quít nhau trong một quá trình chung vì nhà tiểu thuyết suy nghĩ bằng nhân vật), và sẵn sàng phát biểu.
Qua đó ta thấy, người viết truyện ngắn cũng phải có tích lũy lâu bền.
Truyện ngắn lấy một khoảnh khắc trong cuộc đời một con người mà dựng lên. Có khi nhân vật đặt trước một vấn đề phải băn khoăn suy nghĩ, lựa chọn, quyết định. Có khi chỉ là một cảnh sống và làm việc bình thường, trong đó nhân vật biểu lộ ý chí, tình cảm của mình. Có khi có những hành động mãnh liệt, những tình tiết éo le. Có khi chỉ là một tâm trạng, một nỗi buồn vui, một ý tình chớm nở. Nhưng phải chọn khoảnh khắc mà nhân vật thể hiện đầy đủ nhất (trong khía cạnh cần thể hiện).
Hành động truyện ngắn hạn chế trong số trang. Tuy nhiên cũng cần được trình bày với nguồn gốc sâu xa của nó, đưa nhân vật đến chỗ như hiện trạng, khiến cho nhân vật tất sẽ hành động như vậy. Qua hành động, nhân vật bộc lộ thêm tính cách, có khi là một chuyển biến đột ngột,
có khi là sự tiếp tục, nhưng được nhấn mạnh tô đậm thêm.
Có những truyện ngắn hay, trong mấy trang mà nói được cả cuộc đời Hoặc chỉ dựng một vài khung cảnh chính, nhưng qua đó, biết được, đoán được ít nhiều toàn bộ cuộc đời nhân vật, trước kia thế nào và số phận sau này có thể sẽ ra sao.
Tác giả phải hiểu biết về nhân vật nhiều hơn những điều mình biết về con người ấy.
Qua tính cách và hành động, các nhân vật đại diện cho một cách suy nghĩ, xử sự, một thái độ sống mà tác giả biểu dương hay phê phán. Người ta thường nói nhân vật biểu hiện tư tưởng tác giả là như vậy.
Cái khó ở đây là làm sao đừng biến nhân vật thành sơ đồ luân lý. Nhân vật phải tự nhiên, phải là những con người sống. Bài học rút ra từ truyện cũng phải kín đáo, tự nhiên, như tự nó toát ra từ cuộc sống. Chớ nên gò để xây đắp những điển hình quá trọn vẹn, quá đầy đủ. Có thể ý định tác giả tốt, nhưng đọc mà thấy nhân vật, sự việc giả tạo gò gẫm thì có cảm giác nghi ngại, tưởng chừng tác giả không được thực tâm.
Nói chung những nhân vật chủ yếu của tôi đều có nguyên mẫu trong đời sống. Đó là những con người mà tôi quen biết, tôi hiểu họ đến một mức nào đó khiến có thể dựng, không những các nét bề ngoài mà cái tâm lý cốt yếu bên trong, và khi đặt họ vào một tình huống mới do mình tưởng tượng, thì tôi có thể đoán biết họ sẽ ăn nói, xử sự ra sao. Mỗi khi cái hiểu, cái thuộc chưa đến mức đó, người viết thường cảm thấy gò bó trong một số điều đã thấy, nghe, không phát triển ra được, hoặc phát triển cứng nhắc, ước lệ.
Từ nguyên mẫu đến nhân vật, có sự tái tạo của nhà văn. Đây là một điều quan trọng. Trong tác giả, hình tượng nhân vật dần dà dậy lên một đời sống riêng, nó thu gồm những nét chủ yếu trong thục tế, đồng thời lại óng ả lên những sắc thái mới, khiến cho đẹp đẽ hơn, thân thiết hơn. Cái gì đã xảy ra vậy? Nhà văn hồi tưởng lại một hình ảnh cụ thể. Nhưng cái hình ảnh ấy đã trở thành một kỷ niệm, một mảnh của quá khứ, của tâm hồn. Nó lại giàu thêm do những thứ kỷ niệm khác vang vọng tới, giao lưu, bồi đắp; do những tình cảm, suy nghĩ cũ, mới; do những ước vọng ôm ấp tha thiết; tóm lại, do cả cuộc đời, sự từng trải của tác giả.
Thường thường, khi sự nghiền ngẫm đã đến độ nhuần nhuyễn như vậy thì dễ viết ra. Khi viết hứng thú và rung động. Có lúc, suy nghĩ để nâng tầm nhân vật lên, người viết có cảm giác nâng cao tầm tư tưởng của chính mình.
Trên kia tôi đã nói đến sự tích lũy bền bỉ lâu dài. Cần thâu nhận sự sống qua nhiều người, nhiều cảnh nhiều việc, nhiều vấn đề. Vì vậy luôn luôn quan sát, học hỏi tìm ra một khía cạnh mới trong những cái bình thường, thông thuộc nhất. Những điều ghi được (trên giấy và trong trái tim), chưa biết nó sẽ dùng ở đâu, như thế nào, nhưng đều có thể là chất liệu quí. Có khi vài dòng ghi ngắn, đọc lại, kết hợp với cái khác, bỗng gợi cho mình một đề tài, một cốt truyện, một nhân vật. Có nhiều tài liệu ghi chép đã lâu, vẫn chưa được đụng tới. Chẳng hề chi! Những cái ấy vẫn có thể góp làm cái nền hiểu biết, nền suy nghĩ và tình cảm của mình. Tôi còn cất giữ cuốn sổ tay về những ngày về thăm một vùng thuộc vành đai trắng quanh Hà Nội (sau tiếp quản thủ đô). Hồi bấy giờ tôi có viết bài phóng sự cho báo về công cuộc phá hoang, phục hồi sản xuất Nhưng vẫn đinh ninh một ngày kia thế nào cũng phải về thăm lại. Đã hình dung trước, qua nhiều điều đổi mới, chắc chắn sẽ phổng phao lên bao nhiêu hình ảnh sự việc con người. Tôi lại càng giữ gìn tất cả những nhật ký, sổ tay ghi chép vê thời kỳ sống trong vùng Trị - Thiên tạm chiếm. Chỉ cần đọc lại một vài trang, ôn lại một vài bóng dáng, chị cán bộ, bác nông dân chủ nhà, bỗng thấy da diết lạ lùng mong chờ ngày thống nhất.
Có khi « vật liêu » đã đầy đủ cả, đã xe cả đến "công trường", thế mà khởi công cũng hết sức chật vật. Những trang đầu, viết đi viết lại vẫn cứ đổ lên đổ xuống. Mãi vẫn không vào không khí. Ngòi bút cứ như bị đẩy bật ra. Theo kinh nghiệm riêng của tôi, nguyên do chính là tác giả chưa thật hòa nhập vào với nhân vật, thế giới bên trong của nhân vật. Lúc bấy giờ, cứ phải thử, thử bằng nhiều cách, như một cuộc đánh thành, xem chỗ nào có thể đột nhập. Cuối cùng tìm được lối vào. Đó là lúc tác giả đã nhập thân (tuy vẫn giữ được phần chủ động sáng suốt của mình), đã nhìn được tình hình, sự việc qua con mắt, tâm trạng của nhân vật chính. (Nhiều khi qua đó mà quyết định cả cách bố cục toàn bộ).
Nghiên cứu các tác phẩm truyện ngắn đã thành cổ điển, đều thấy nhanh, gọn, tránh phân tích tâm lý dài dòng; lấy cử chỉ thái độ bên ngoài, có khi rất tinh vi nghiệm nhặt, để phát hiện những chuyển biến nội tâm nhiều khi đột ngột, kì thú. Chắc chắn các tác giả, ngoài sự xem xét trực tiếp đời sống, đã để tâm suy nghĩ thể nghiệm rất nhiều về những hiện tượng tâm lý (một địa hạt phong phú và phức tạp) ở người khác và ngay ở chính mình.
Con người Việt Nam. Con người chúng ta hiện nay, đặt trong những hoàn cảnh lịch sử đặc biệt, đang làm nhiệm vụ một cách vẻ vang. Người cầm bút, ai đã từng đi vào giữa lòng quần chúng nhân dân đang chiến đấu, sản xuất mà không thấy yêu mến tự hào! Trên cơ sở mối tình cảm gắn bó đó, chúng ta hãy thể hiện họ cho thực! Cho hay! Đó là một đề tài mới, có nhũng vẻ đẹp riêng, mà rõ ràng chúng ta chưa khám phá được mấy. Tả sự việc biểu dương thành tích, và cốt nhất là vẽ lên được cái thần thái. Không những nói cái họ làm, mà nói cách họ làm (như người ta thường khuyên dặn), và qua cách đó, khắc họa được tinh thần, khí phách, sự phong phú tâm hồn, một cách khiêm tốn nhuần nhị (như chính bản thân họ), không khoa trương giả tạo.
Khi miêu tả, người viết phải bằng con mắt bên trong, thấy biểu hiện lên đối tượng mình miêu tả, mình có thấy mới làm cho người đọc có thấy. Có thấy rõ, mới biết lấy ra những cái chủ yếu, để làm nổi bật trong mấy nét bút gọn, sắc. Không tỉa tót, tỉ mỉ, rườm rà. Đôi ba nét phác gây được ấn tượng, có thể thay cho một đoạn tả dài. Điều đó quy định cách chọn chữ, cách vận dụng hình dung từ. Và cả cách hành văn nữa, sao cho khớp với nhịp điệu của ý nghĩ, tình cảm, cử chỉ, hành động. Có lần viết xong một câu, đọc lại tôi thấy có cái gì chưa ổn. Đường nét của nó quá rành rọt dứt khoát, không ăn nhịp với tâm trạng đang băn khoăn vương vấn của nhân vật. Về sau, chỉ cần đổi vị trí một chữ, lấy cái chủ ngữ trước ở đầu câu chuyển vào giữa tự dưng thấy lọt tai hơn (l).
SỐ TRUY CẬP online