Thu Bồn

Khoảng đầu 1983, tôi có gặp Thu Bồn ở cổng Văn Nghệ Quân đội. Đây là nơi chúng tôi đã cùng sống trong một căn nhà, và nay đều đã dọn đi chỗ khác. Anh thì tuy vẫn còn trong biên chế của Tổng cục Chính trị, nhưng biệt phái ở Sài Gòn, lâu ngày mới ra ngoài này. Tôi thì đã chuyển sang công tác ở Hội Nhà văn được mấy năm. Bởi vậy, chúng tôi gặp nhau như những người quen cũ, chuyện ngày xưa dông dài giở ra thì không tiện, mà chuyện mới thì bỡ ngỡ, chưa biết bắt đầu từ đâu. Đột nhiên, Thu Bồn cười, cái cười khiến cho khuôn mặt có nhiều vẻ dữ dằn của anh thêm trẻ lại. Anh hỏi tôi, giọng thỏ thẻ hiếm có:
- Nghe nói chúng mày ở ngoài ấy nói xấu tao nhiều lắm phải không?
Tôi ngẫm nghĩ một úc rồi buột mồm:
- Anh cứ yên tâm, có gì đâu, chẳng qua đây là một tâm lý thông thường: Bọn chó nhà bị cùm xích trông thấy chó rừng chạy dong, thường hay ăng ẳng sủa bậy. Kệ bọn tôi, đừng chấp.
Sau này nghĩ lại, tôi vẫn thầm cám ơn hôm đó trời ứng vào mồm thế nào, trả lời Thu Bồn được gãy gọn, khiến anh cũng vui mà bọn tôi cũng vui. Quả thật, cuộc sống thông thường của khá nhiều người viết văn là cuộc sống công chức tẻ nhạt, ham muốn thì nhiều, làm được thì ít, lúng túng vụng về trong hành động, chỉ lấy mấy câu triết lý hão huyền thay thế. Còn Thu Bồn có một cuộc sống thật khác. Trong đời sống hàng ngày, anh là một người khéo chân khéo tay, tháo vát, làm gì cũng được. Trông sự nhanh nhảu mau mắn của anh mà người ta phát thèm. Ấy thế nhưng trong hạnh phúc riêng tư, đấy lại là một con người vất vả với chính mình, mà không tìm ra lối thoát, tự mình xây đắp nên rất nhiều rồi cũng phá bỏ đi rất nhiều. Sức mạnh ở Thu Bồn khá rõ. Đó là sức mạnh của suối đổ, sông trôi. Nhưng sức kìm hãm ở chính anh lại có phần hạn chế, anh không làm chủ nổi chính cái sức mạnh của mình, và đấy là một điều khiến cho những người đứng ngoài vừa khâm phục, vừa kinh hãi.
Khoảng cuối những năm năm mươi và suốt những năm sáu mươi tức là tính chung từ 1970 về trước, cuộc chiến tranh chống Mỹ ở các tỉnh phía nam còn nhiều tính chất thiêng liêng, bí mật, người đi người về kín đáo, chứ không công khai rầm rập như những năm về sau. Nghe nói có một người đi B ra, là hiếm lắm, ai cũng muốn gặp. Mà Thu Bồn, Liên Nam lại là những người đầu tiên, từ miền Trung Trung Bộu (B3) ra với chúng tôi. Tư cách của các anh bấy giờ: đại diện cho các lực lượng văn nghệ quân giải phóng. Bởi vậy, nghe nói là khi các anh mới ra (1966) có cả lễ đón cẩn thận. Lễ đón này tôi không được dự, nhưng ai đi về cũng kể là nó rất trang trọng.
Trước đó, Thu Bồn đã nổi tiếng với một số bài thơ đăng báo, đặc biệt với Bài ca chim Chơ-rao, Tôi nhớ báo Văn Nghệ năm đó, rất ưu ái trường ca này, đã cho in tác phẩm thành phụ trương, với số lượng rất lớn. Bởi vậy, tuy trong anh em viết văn cũng có người chưa thích lắm ( Xuân Diệu bảo , người ta đi rao cho nó mãi mà vẫn trơ ra ) ,nhưng trường ca vẫn được coi là một thành công tiêu biểu cho sáng tác văn học hồi ấy.. Thu Bồn trở thành một nhân vật của đời sống văn nghệ. Anh thường xuất hiện trong các buổi họp văn nghệ quan trọng, và với tư cách một người của miền Nam Việt Nam, anh đi dự các hội nghị quốc tế.
Còn trong những lúc chuyện vặt hàng ngày, dần dần chúng tôi cũng được nghe nói về những vất vả mà Thu Bồn đã phải gánh chịu trên đường đi từ nam ra bắc. Lần ấy anh đi với người vợ đầu của mình, chị là bác sĩ, anh là nhà thơ, hai người lặn lội trên các nẻo đường Trường Sơn, một đứa con trai dắt tay, cháu tên là Hùng, một đứa con trọng bụng (sau này, cậu con trai thứ hai này được đặt bằng một cái tên rất gợi cảm: Băng Ngàn). Vì Hùng lúc ấy còn bé, nên bố cậu phải cõng cậu bằng cách sau đây: Hùng ngồi vào một chiếc ba lô, đáy ba lô được đục thủng để thò chân ra ngoài. Và bố mẹ Hùng thay nhau đeo ba lô trên đường. Sự sống thật đã đi đến chỗ cùng cực của nó, nhưng quả thật, nó còn là một cái gì rất mạnh: gia đình an toàn ra đến Hà Nội.
Có lẽ ấn tượng của tôi về sự tháo vát của Thu Bồn bắt đầu từ câu chuyện ấy, chuyện vượt Trường Sơn của vợ chồng anh năm 1966. Sau này có dịp ở gần Thu Bồn (trong tập thể cơ quan ở 4 Lý Nam Đế), tôi cũng được chứng kiến sự tháo vát của anh. Phòng anh ở luôn luôn gọn gàng. Có khách đến, cần phải nấu cho khách bữa cơm, sắp xếp cần để lưu khách lại cùng nghỉ qua đêm, anh lo liệu rất nhanh. Thậm chí, giá có phải gánh đất, vượt thổ, chặt cây về làm nhà, sửa soạn một chỗ ở cho tươm tất, một điều mà những anh em viết văn khác, loại nho sĩ “trói gà không chặt” rất ngần ngại - Thu Bồn cũng làm trên mức tuyệt vời . Hình như chính chiến tranh đã dạy khôn anh trong các việc đó, ai đã từng có mặt trong những chuyến B ngắn B dài trong những năm chống Mỹ hẳn biết cuộc chiến tranh đã rèn luyện cho người lính của chúng ta thành những người rất năng động, thích ứng với mọi hoàn cảnh, gặp chuyện khó khăn, biết dễ dàng vượt qua, để tạo cho mình một đời sống tạm gọi là đàng hoàng chững chạc. Sự ưu đãi của thiên nhiên với con người Thu Bồn bắt đầu từ phần sức vóc mà chúng tôi phải ghen tị.

*
Chuyến đưa gia đình từ miền Trung Trung bộ vượt Trường Sơn, là chuyến thứ hai, Thu Bồn ra Bắc. Trước đó, năm 1954, người lính cũ của Khu Năm này, đã từng theo đơn vị tập kết rồi về đóng quân ở các tỉnh chung quanh Hà Nội. Công việc của Thu Bồn làm lúc ấy đâu là giáo viên văn hoá của một đơn vị pháo binh. Vừa dạy học, Thu Bồn vừa làm thơ, những bài thơ nói lên nỗi nhớ nồng nàn đối với quê hương nhà thơ. Xuân Sách, sau này có kể với tôi, là những năm ấy, anh cũng mới là một cộng tác viên của tạp chí Văn Nghệ Quân đội, những lần về 4 Lý Nam Đế họp, anh đã có lần gặp Thu Bồn. Ấn tượng chung: ấy là một con người rất nồng nhiệt, say sưa, ăn được, uống được, viết được, làm gì cũng được. Cuộc sống ít nhiều chật hẹp trên một miền đất quá mới (cuộc sống của người lính tập kết) khiến cho những người như Thu Bồn cảm thấy có phần tù túng, và việc được tổ chức phân công trở lại miền Nam đối với các anh, như là một sự giải phóng. Tài năng thơ của Thu Bồn cũng được thổi bùng lên, từ chuyến trở lại quê hương lần ấy. Khi từ miền bắc ra đi (1959) anh còn là một giáo viên, có một ít bài thơ đăng báo bình thường. Khi trở lại miền bắc, anh đã là một nhà thơ quan trọng.
Cho đến nay, cũng chưa ai nghiên cứu thật kỹ sáng tác của Thu Bồn, nhưng tôi có cảm tưởng ở người viết này, có một hồn thơ rất mạnh. Hồn thơ ấy như con người anh chon von, hoang dại, không đậu vào đâu hẳn, không chịu được những nền nếp đều đều. Có nhiều câu Thu Bồn làm như văn xuôi ngang phè, vô vị nhưng có những câu thật hay, như ngẫu nhiên được viết ra, như bắt được, cái hay không sao giải thích nổi.
Cũng như Nguyễn Trọng Oánh và Xuân Sách, Bùi Minh Quốc, Nguyễn Đức Mậu v.v sau một thời gian làm thơ, Thu Bồn lại chuyển sang viết văn xuôi. Đến nay số tác phẩm tiểu thuyết, tập truyện ngắn đã in ra, đã lên tới con số trên một chục cuốn, nhiều hơn cả số tập thơ của anh. Nhưng theo tôi, chỗ mạnh của Thu Bồn ngay trong những tập văn xuôi ấy vẫn là hồn thơ kín đáo ẩn đằng sau những rung động, quan sát. Văn xuôi Thu Bồn có cái gì hoang sơ như thiên nhiên rừng núi, cuộc chiến tranh vào trong tiểu thuyết của anh (chẳng hạn Dưới đám mây màu cánh vạc) có tất cả cái vẻ kỳ cục của nó, nó tạo ra đủ thứ mặt người quái lạ điên điên khung khùng… những đặc điểm ấy đúng là tạo nên một sự say mê riêng nhất là với các bạn đọc ở lứa tuổi thanh thiếu niên. Trong sự sáng sác, đôi khi vẫn có những chuyện ngẫu nhiên vui vui: Năm 1972, cùng đi chiến trường Quảng Trị với Thu Bồn, Liên Nam, tôi được biết rằng tác giả Bài ca chim Chơ Rao chỉ ghé lại vùng Triệu Hải, quê anh hùng Trần Thị Tâm ít ngày. Vậy mà anh đã viết ra tiểu thuyết Dưới đám mây màu cánh vạc .Tác phẩm được coi là khá thành công, được nhà xuất bản Thanh niên cho tái bản và dịch ra tiếng Nga. Cách cắt nghĩa ở đây khá đơn giản: Thu Bồn đã mang vào câu chuyện về Trần Thị Tâm toàn bộ những kinh nghiệm của mình về chiến tranh. Nhà văn có cách tiếp nhận riêng, những từng trải riêng của mình, nên dù làm thơ hay viết tiểu thuyết thì tác phẩm vẫn có một sắc thái trộn không lẫn với những người khác. Theo tôi biết, khi đã bắt được cái mạch chung của cuốn sách, Thu Bồn thường viết rất nhanh, như cố đuổi bắt lấy suy nghĩ của chính mình. Có lẽ vì thế. Nguyễn Đức Mậu có lần nói với tôi, đại ý: “Cả thơ, cả văn xuôi của Thu Bồn, nhiều khi toàn bài toàn tập yếu về bố cục, nhưng thỉnh thoảng cứ có những câu những đoạn vọt ra rất hay, ngồi kỳ cục đến đâu cũng không thể viết nổi” . Có vẻ đẹp của nhành hoa tươi tắn, lại có vẻ đẹp của một gốc cây xù xì, vẻ đẹp của đá, những vẻ đẹp có vẻ thô tháp, nhưng có cái hấp dẫn riêng của nó. Thu Bồn hình như cũng hiểu cái tạng của mình, là ở cái dạng thứ hai vừa nói, anh tô đậm cách viết mình, cố ý khơi thật sâu vào chỗ mạnh của mình. Sự thành công còn là ít ỏi, nhưng dẫu sao, cũng có cái đáng quý của nó.


*

Trong hoàn cảnh đặc biệt của đất nước từ sau 1945, người thi sĩ đồng thời là người chiến sĩ. Đó là trường hợp của bao nhiêu nhà văn nhà thơ chúng ta. Không phải bao giờ ở một người, hai vai trò này cũng trùng khít nhau. Nhiều người phải cố gắng trở thành chiến sĩ trong tâm hồn thơ dịu nhẹ, tinh tế, có phần xa lạ với đời sống dầu dãi của người lính bình thường. Một người khác, đến với các chiến sĩ bình thường một cách tự nhiên nhưng lại ngắn hơn, không có khả năng khơi ra ở họ những gì phong phú, lâu dài, và dễ làm cho người chiến sĩ chán nản. Phần thi sĩ hơi yếu, so với cái phần chiến sĩ có thể có!
Về phần mình, Thu Bồn thật có cốt cách thi sĩ, lại cũng thật có cốt cách chiến sĩ, hai yếu tố vào anh một cách tự nhiên, và anh có ý thức tô đậm nó lên, làm cho nó trở nên hoàn toàn thống nhất trong con người mình.
Nhưng không phải ở đây, chúng ta không bắt gặp những hạn hẹp của người chiến sĩ ở thời chúng ta. Cái phần cơ bản về văn hoá, chưa tương xứng với phần năng khiếu ở Thu Bồn. Trí tưởng tượng của anh đi xa, nhưng nó không bắt rễ liền với một sự tỉnh táo, chừng mực về đời sống. Sự nhẫn nại là một cái gì xa lạ với anh .
“Phàm con người ta ở đời, có cái gì hơn người, sướng cũng vì nó mà chuốc lấy cay chua cũng vì nó”
Trong Khách ở quê ra, Nguyễn Minh Châu khi bàn về chuyện vợ con của nhân vật Khúng, có viết một câu tạt ngang như vậy. Câu khẳng định ít nhiều có mang ý vị triết lý đó, kể ra đáng nói nhiều người, kể cả trong văn học. Như ở trường hợp Thu Bồn mà chúng ta nói ở đây anh có nhiều cái hơn người nhưng đôi khi cũng khổ vì cái ấy.
Đã có dịp ở gần Thu Bồn, tôi nhớ một lối nghĩ ở anh: khi đã làm việc gì thì làm bằng được, anh viết tiểu thuyết ào ào như mưa bay gió cuốn viết thật nhanh cốt đuổi lấy ý của mình. Có khi vừa thấy xe máy của Thu Bồn đâu đó lọc cọc và lát sau đã thấy anh ngồi vào bàn. Hoặc năm phút trước còn đánh bóng, năm phút sau đã thấy máy chữ của anh khua rào rào. Số tác phẩm văn xuôi Thu Bồn đã viết ra khoảng chục cuốn, số đã viết ra không in được cũng khoảng gần gần thế. Thơ thì Thu Bồn phải làm thơ dài, trường ca, hết Bài ca chim Chơ rao, lại đến Ba dan khát, Cam-pu-chia hy vọng v.v và v.v. Trong cách làm việc, có vẻ như Thu Bồn giống như những kiến trúc sư hiện đại, đã xây dựng là lên những toà ngang dãy dọc đồ sộ, đơn vị để đặt lên nối tiếp nhau, không phải là từng viên gạch bé nhỏ rời rạc, mà là những tấm pa-nen lớn, những cấu kiện lớn. Hay dở, được mất… thế nào cũng chịu, nhưng đã làm là làm hẳn những cái lớn.
Chỉ có điều tiếc là lưng vốn của Thu Bồn không phải lúc nào cũng cho phép làm việc kiểu đó. Nghề văn là nghề của sự tổng hợp, ở đó, cần cảm hứng, tốc độ, nhưng lại cần sự tỉ mỉ, chặt chẽ. Muốn thành người thợ sử dụng cần trục, đưa từng tấm pa-nen lắp ghép, thì trước đó anh phải là người thợ biết trộn xi măng vôi vữa, đóng nên từng tấm pa-nen ấy nữa. Chúng ta không đòi hỏi Thu Bồn phải có lối viết chắt ra từng câu thơ như một Chính Hữu chẳng hạn, nhưng sự thật, đơn vị sáng tác của tất cả các nhà văn vẫn phải là từng câu thơ một. Nếu không, tài năng lắp ráp, và nghị lực làm việc lớn lao đến đâu cũng vô ích. Đôi lúc, xem cách làm việc của Thu Bồn, có thể đoán là anh thường tặc lưỡi “được ăn cả, ngã về không”. Vốn liếng chưa đủ, anh vẫn cứ làm, dấn tới mà làm, nghĩ rằng biết đâu cảm hứng có thể giúp mình vượt thoát tất cả. Song sáng tác có sự công bằng của nó, không thể thành công nếu không có sự chuẩn bị kỹ lưỡng. Sở dĩ trong những lần đầu, Thu Bồn thành công, vì ở anh, đã có sự tích luỹ từ trước - càng về sau, Thu Bồn càng trầy trật hơn trong sáng tác, vì lưng vốn anh dùng đã cạn, anh đặt hy vọng vào sự cầu may quá nhiều, mà tự mình thiếu đi sự tỉ mỉ cần thiết. Thậm chí, như trên vừa nói, sáng tác của Thu Bồn thường yếu về bố cục, về toàn bộ: anh là người thợ thích xây dựng theo lối lắp ráp hiện đại, nhưng lại không có nhà máy làm bê-tông đúc sẵn hoàn chỉnh, cũng không có bộ phận thiết kế, tính toán sẵn, làm sơ đồ sẵn. Thiếu cả hai yếu tố đó thì thành công sao được.
Rộng hơn câu chuyện “lực bất tòng tâm”, câu chuyện ham muốn lớn hơn khả năng… tôi còn có cảm tưởng trong sáng tác, Thu Bồn mang nặng cách sống của những đồng đội của anh trong chiến tranh. Người lính chống Mỹ là những người lính rất tháo vát, chiến tranh họ phải đối mặt là chiến tranh hiện đại, họ phải nhanh chóng thích ứng với tất cả khó khăn, lo liệu cho mình tất cả những thứ cần thiết. Cái vẻ căng thẳng quyết tâm của Thu Bồn khi ngồi vào bàn tức tốc sáng tác mang đậm chất lính như vậy. Có điều, cái mà người lính không cần thì anh cũng thiếu: khả năng tháo vát kia không dẫn đến một sự xây dựng công phu bền chắc nào cả. Ngày nào, người lính cũng căng tăng mắc võng, làm cho mình những dàn để ba-lô rất đẹp, rồi ngày nào cũng hành quân, đi tiếp một trạm giao liên mới. Thu Bồn cũng cứ loay hoay hết tác phẩm này sang tác phẩm khác, nhưng một tác phẩm dồn tụ cả đời anh, thu hút sự cố gắng chung của anh, thì anh không kịp nghĩ và không kịp làm. Rốt cuộc, nói về anh thế nào cũng đúng: chăm chỉ nhưng sốt sáy vội vã; tháo vát nhưng nông nổi tạm bợ; thích làm việc nhưng cũng ngại làm việc; có cảm hứng nghệ sĩ, nhưng thiếu hẳn cái nhẫn nại của các nghệ sĩ lớn .
Chân dung văn học không phải là chỗ để kể về đời riêng của một người viết văn, vì thế, tôi thấy mình không có quyền dẫn ra ở đây con người hàng ngày của Thu Bồn. Nhưng nếu được phép nói một cách thật tóm tắt, thì tôi muốn nói rằng trong đời sống riêng, Thu Bồn cũng là một người như trong sáng tác vậy. Nét mặt anh là nét mặt của một người đầy tham vọng mũi to, miệng rộng, đôi mắt nhìn thẳng. Con người anh là con người vóc vạc, đàng hoàng anh đi nhanh, bước vội, làm việc gì cũng làm bằng được. Vậy mà hình như con người tháo vát trong anh không thực hiện hết được những ham muốn mà anh vốn có, lúc nào anh cũng như sôi nổi trong bao ý định không thực hiện được. Còn bao nhiêu chỗ vui chơi, anh chưa chơi! Còn bao lạc thú, anh chưa được thử sức! Ham muốn là động cơ thúc đẩy anh mau mắn hoạt bát, nhưng cũng là động cơ đốt cháy ngày tháng mà không giúp cho những ngày tháng ấy của anh tổ chức lại thành một cái gì hết.
Tôi nhớ cách ăn mặc mà một thời, Thu Bồn rất thích: bộ quân phục màu rêu, may kiểu hiện đại. Trong bộ quần áo chắc khỏe ấy, là một con người nước da bánh mật rắn chắc, linh động… Rõ ràng trông anh có cái nét của những người lính cách mạng Cuba mà chúng ta bắt gặp trong các bức ảnh và các bộ phim. Anh thích tô đậm ở mình một vẻ đẹp khoẻ mạnh, đôi khi có thể gọi là một vẻ đẹp rừng rú thì cũng được. Chất trữ tình mà anh muốn là chất trữ tình chắt ra từ những cuộc chiến đấu, nó đau xót, tinh tế, nhưng lại có khía mạnh mẽ, hào hùng của nó. Tôi hiểu như thế, và tôi biết anh kiêu hãnh về cái mới không giống ai của mình. Nhưng những lúc tỉnh táo, Thu Bồn hơn ai hết, hiểu rằng mình chưa làm được điều mình mong muốn. Lúc bấy giờ, trông anh có cái vẻ tê tái đi rất đáng thương. Vâng, bạn thử nghĩ xem, một người như Thu Bồn đáng lẽ phải uống nhiều, nói nhiều, nói gấp năm gấp bảy người khác chứ. Đằng này, tôi đã chứng kiến những lần Thu Bồn ngồi giữa bạn bè, uể oải không nói chuyện gì, miệng méo xệch đi trong nụ cười gượng gạo. Giá anh ngẩng lên, tôi đoán trên khuôn mặt can trường ấy, đang từ từ lăn một dòng nước mắt. Nhưng anh đang cúi xuống nghĩ ngợi một điều gì đó, mái tóc của anh vốn thưa và dài nay càng thưa và dài hơn, lại khô đi, trông như một thân cây lớn, bị nhổ khỏi đất, khô cằn, nhẵn bóng , nhưng vẫn là một thân cây lớn. Nhiều lần, tôi đã nói với Thu Bồn: anh có những sung sướng mà không ai trong chúng tôi có nổi, nhưng lại có những đau khổ mà không ai trong chúng tôi có nổi. Lần nào, Thu Bồn cũng cười, đại khái chính anh cũng cảm thấy như thế.